Chociaż jego pontyfikat był stosunkowo krótki – trwał od 28 października 1958 r. do 3 czerwca 1963 r. – to jednak był przełomowy. Jan XXIII miał być papieżem przejściowym, a naznaczył historię Kościoła i świata. Zostawił po sobie ważne dokumenty, podjął istotne decyzje, ale niewątpliwie najważniejsze pomniki jego pontyfikatu to zwołanie Soboru Watykańskiego II i zaangażowanie w pokój na świecie.

Papież Soboru Watykańskiego II

Od początku swojego pontyfikatu Jan XXIII zdawał sobie sprawę z tego, że Kościół potrzebuje ożywienia, „świeżego powietrza”, jak sam podkreślał. W drugiej połowie XX wieku sobór okazał się bardzo potrzebny. Europa i świat były po dwóch wojnach światowych. Była to zupełnie nowa rzeczywistość polityczna, społeczna i kulturowa. Europa przeżywała niepokoje społeczne, napięcia polityczne. Trwały ideologie takie jak ateizm marksistowski, które toczyły walkę z Kościołem. Sobór Watykański II w zamierzeniach papieża miał być przede wszystkim odnową duszpasterską życia chrześcijańskiego. Był odnową sposobu nauczania i życia chrześcijańskiego w ówczesnej rzeczywistości. Jan XXIII określił to terminem aggiornamento, co rozumiał jako „dostosowanie” do aktualnej sytuacji i wyzwań współczesnego świata. Dla papieża sobór oznaczał odnowę jako nowe tchnienie Ducha Świętego.

Sobór otworzył Kościół na dialog ekumeniczny i międzyreligijny, dokonał reformy liturgii, która była żywo dyskutowana. Warto zaznaczyć, że w zamyśle Jana XXIII celem odnowy liturgii było dostosowanie jej do nowych potrzeb i oczekiwań z zachowaniem tego, co należy do jej istoty. Sobór ponadto dowartościował w Kościele ludzi świeckich.

Ratowanie pokoju

Kiedy w październiku 1962 r., na prośbę rewolucyjnego reżimu Fidela Castro, władze sowieckie umieściły na Kubie wyrzutnie rakietowe i świat stanął na krawędzi wojny atomowej, papież zaangażował się w ratowanie pokoju na świecie. Sytuacja była bardzo poważna. Na kroki reżimu kubańskiego odpowiedział prezydent Stanów Zjednoczonych John F. Kennedy, który ogłosił morską blokadę Kuby. Dwie superpotęgi stanęły naprzeciw siebie gotowe do wojennej konfrontacji.

„Pokój na ziemi, którego wszyscy ludzie wszystkich czasów tak żarliwie pragnęli, nie może być budowany i utrwalany inaczej, jak tylko przez wierne zachowywanie porządku ustanowionego przez Boga” – te pierwsze słowa z encykliki Pacem in terris mają ogromne znaczenie i jakże są aktualne dzisiaj, kiedy trwa wojna na Ukrainie, kiedy – jak podkreśla to papież Franciszek – jesteśmy świadkami w świecie „wojny w kawałkach”. Encyklika św. Jana XXIII ukazała się w szczególnym kontekście historycznym. Papież zwracał się wówczas do świata podzielonego na dwa bloki, zranionego zimną wojną. Na 2 lata przed ukazaniem się Pacem in terris, w 1961 r., z inicjatywy Nikity Chruszczowa, sekretarza generalnego komunistycznej partii ZSRR, został wzniesiony mur berliński, który miał nie tylko podzielić miasto na dwie części, ale też stworzyć przeciwstawne bloki ideologiczne, dzieląc Europę i świat, tworząc atmosferę powszechnej podejrzliwości i braku zaufania.

25 października 1962 r. papież zwrócił się do świata z orędziem o uratowanie pokoju. Wezwał w nim, aby ci, którzy mają władzę, usłyszeli krzyk lęku, który „z każdej części ziemi, od małych dzieci do ludzi starszych, od pojedynczych osób do wspólnot, wznosi się do nieba: pokój, pokój!”. Chruszczow i Kennedy uszanowali wezwanie Ojca Świętego. Było to jego moralne zwycięstwo.

Publikację Pacem in terris poprzedziły jeszcze inne wydarzenia, takie jak: rozpoczęcie dialogu Stolicy Apostolskiej z komunistycznymi władzami ZSRR, uwolnienie kard. Josyfa Slipyja w 1963 r. po 18 latach więzienia na Syberii, przyjęcie w marcu tego samego roku przez Jana XXIII na prywatnej audiencji córki Nikity Chruszczowa – Rady i jej męża Aleksieja Adjubeja, dyrektora dziennika Izwiestia. W takim klimacie 11 kwietnia 1963 r., w Wielki Czwartek, została ogłoszona encyklika Pacem in terris – testament duchowy i wielki pomnik myśli i serca św. Jana XXIII. Encyklika ta wywołała duże i życzliwe zainteresowanie wśród polityków i mężów stanu. Prezydent USA John F. Kennedy wygłosił specjalne oświadczenie na Katolickim Uniwersytecie w Bostonie, w którym podkreślił, że jest dumny z bycia katolikiem. Mężowie stanu Europy Zachodniej poświęcili tej encyklice wiele uwagi.

Znał świat

Jan XXIII był wnikliwym obserwatorem ówczesnego świata. Pokazuje to całe jego życie. Ważnym okresem były dla niego lata 1905-14, kiedy to pełnił funkcję osobistego sekretarza bp. Radiniego Tedeschiego w Bergamo. Był to czas bogaty w przeżycia duchowe, okres, w którym ks. Angelo Giuseppe Roncalli poznawał lepiej Kościół i jego problemy. To także czas, w którym poznawał on świat i Europę, wiele podróżując z bp. Tedeschim, m.in. do Ziemi Świętej. Ksiądz Roncalli, będąc sekretarzem biskupa, zainaugurował w 1906 r. wydawanie pisma diecezjalnego La Vita Diocesana (Życie Diecezjalne). Do końca życia dla późniejszego papieża Jana XXIII bp Tedeschi pozostał przewodnikiem duchowym i mistrzem.

Istotnym etapem życia dla przyszłego papieża był czas jego pracy dyplomatycznej i służby dla Stolicy Apostolskiej (1925-53). W 1925 r. Pius XI mianował ks. Roncallego wizytatorem apostolskim w Bułgarii, podnosząc go do godności biskupiej. Święcenia biskupie przyjął 19 marca tego samego roku, a jako motto swojej posługi biskupiej obrał słowa: Obedientia et pax (Posłuszeństwo i pokój). W Dzienniku duszy napisał: „Te słowa odzwierciedlają w pewnym stopniu historię mego życia. Niech one stanowią chwałę mego biednego imienia na wieki!”. Swoją misję w Bułgarii bp Roncalli pełnił do 1934 r. Następnie, w latach 1935-44, był przedstawicielem Stolicy Apostolskiej w Turcji i Grecji, a z woli papieża Piusa XII w latach 1945-52 był nuncjuszem apostolskim we Francji. Pełniąc wszystkie te funkcje, starał się o dobro Kościoła, budował jedność i pokój.

Przyjaciel Polski

Jego pontyfikat charakteryzował się również silnymi związkami z Kościołem w Polsce, zwłaszcza z kard. Wyszyńskim. Warto w tym kontekście przypomnieć ostatnią audiencję papieża przed jego śmiercią. Otóż 20 maja 1963 r. Jan XXIII przyjął wyjeżdżającego z Rzymu kard. Wyszyńskiego, mimo że wszystkie audiencje były odwołane. Papież zanotował w swoim Dzienniku duszy: „Tego ranka trzeci raz ucieszyłem się przyjęciem Komunii św. otrzymanej w łóżku, zamiast radości celebracji Mszy św. Cierpliwości, cierpliwości. Nie mogłem odmówić przyjęcia na wizycie pożegnalnej kard. Wyszyńskiego, prymasa Polski, arcybiskupa Gniezna i Warszawy, z czterema jego biskupami powracającymi do Ojczyzny” (tłum. ks. M. F.).