Truizmem jest stwierdzenie, że współczesna kultura przeżywa wielopostaciowy kryzys. Kultura rozumiana w sposób klasyczny jako nauka, etyka, sztuka i religia. W tym artykule ciekawi mnie w sposób szczególny jeden dział kultury, a mianowicie sztuka, na którą składają się m.in.: muzyka, literatura, teatr, architektura, rzeźba, malarstwo itd. Po raz kolejny - za sprawą planowanego w Poznaniu na Malta Festival pseudo-spektaklu „Golgota Picnic” - jesteśmy świadkami faktu, że sztuka staje się nośnikiem pseudowartości, pogardy dla świętości i uczuć religijnych chrześcijan. Sztuka staje się narzędziem desakralizacji, relatywizmu i prymitywnego, walczącego ateizmu. Tym samym przemienia się w antysztukę. Dlaczego tak dzieje się? Niewątpliwie sztuka jest chora, gdy jej twórca ma się „nienajlepiej”. Ale być może źródło tej sytuacji tkwi również i w tym, że tzw. twórcy sztuki nie posiadają elementarnego pojęcia na temat roli i zadań kultury. Ich ignorancja odnośnie tych zagadnień, a także odnośnie znaczenia wartości artystycznych, estetycznych i etycznych rzutuje na treść wytwarzanej sztuki. W proponowanym artykule przywołuję refleksje Jana Pawła II, który w Liście do artystów (04.04.1999 r.) i w wielu innych przemówieniach przypominał prawdę odnośnie kultury i uprawianej w jej ramach sztuki.

1. Kultura jako kult uniwersalnych i egzystencjalnie ważnych wartości

Jan Paweł II podkreślał, że zadaniem prawdziwej kultury jest kształtowanie w człowieku „osoby, ducha w pełni dojrzałego, zdolnego doprowadzić wszystkie swoje możliwości do pełnego rozwoju” (Przemówienie do intelektualistów w Coimbrze, 15.05.1982 r.). Człowiek nie może obejść się bez kultury, bo jako jej sprawca i twórca, w niej wyraża się i w niej potwierdza się. Autentyczna kultura to przede wszystkim system wartości, które potwierdzają i rozwijają człowieka oraz całą ludzką społeczność (Encyklika Fides et ratio, nr 71). Kultura godna człowieka i społeczeństw powinna opierać się na uniwersalnych wartościach, na czele których, Ojciec św. stawia wartości moralne i religijne.

Zdaniem Jana Pawła II kryzys współczesnej kultury, to w istocie kryzys wartości. Bowiem kultura oderwana od wartości uniwersalnych traci swój charakter humanistyczny. Kryzys ten wyraża się w preferowaniu wartości utylitarno - ekonomicznych na niekorzyść wartości wyższych, co doprowadza w praktyce do dominacji kultury materialnej nad kulturą duchową, przez co człowiek niejednokrotnie staje się „niewolnikiem rzeczy, samych stosunków ekonomicznych, niewolnikiem produkcji, niewolnikiem swoich własnych wytworów” (Encyklika Redemptor hominis, nr 16).

Papież zwraca uwagę na podstawowy fakt, że „kultura nie dotyczy ani samego ducha, ani samego ciała, ani samej indywidualności, ani instynktu społecznego czy też samego wymiaru kosmicznego. Redukowanie ad unum, pociąga zawsze za sobą dehumanizację kultury, które absolutyzują bądź ducha, bądź materię, które powodują wewnętrzne rozdarcie człowieka lub też pozbawiają go osobowości” (Przemówienie do przedstawicieli świata kultury, Rio de Janerio, 01.07.1980 r.). Kulturę trzeba rozumieć i uprawiać w sposób całościowy i wielowymiarowy pamiętając o tym, że jej podmiotem, przedmiotem i głównym celem jest człowiek w swojej integralności. W praktyce znaczy to tyle, że różne działy kultury, takie jak kultura: materialna, społeczna, polityczna, narodowa, europejska, trzeba łączyć zawsze i wszędzie z dobrem całego i każdego człowieka.

2. Kultura a życie społeczne

W nauczaniu Jana Pawła II kultura jest ukazywana jako duchowa, „życiodajna tkanka społeczeństwa”, „zasada ożywiająca i jednocząca społeczeństwo”, „styl życia wspólnotowego”. Kultura jest jednym z zasadniczych elementów, które składają się na tożsamość narodu. Jest ona ważnym obszarem życia społecznego człowieka. Nie ma bowiem kultury poza społeczeństwem, podobnie jak nie ma też społeczności bez jakieś kultury. Kultura społeczna jawi się jako źródło i podstawa kultury osobistej poszczególnych ludzi, zwłaszcza w procesie ich kształcenia i wychowania. Bowiem jak przypomniał Jan Paweł II w siedzibie ONZ do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO) w Paryżu, dnia 2 czerwca 1980 r. „pierwszym i zasadniczym zadaniem kultury w ogóle i każdej zarazem kultury jest wychowanie”. Historia pokazuje, że trwałość życia społecznego w dużej mierze uwarunkowana jest jakością i trwałością kultury.

Jan Paweł II przypominał w swoim nauczaniu artystom, że każda autentyczna forma sztuki jest swoistą drogą dostępu do głębszej rzeczywistości człowieka i świata (List do artystów, nr 6). Artyści odkrywając i pomnażając piękno, służą też dobru wspólnemu, zabezpieczając wzrastanie człowieka i rozwój społeczeństwa poprzez swoje dzieła wpisujące się w „sztukę wychowania”. W związku z tym faktem, Papież pisze, że artyści „idąc za głosem natchnienia, tworząc dzieła naprawdę wartościowe i piękne, nie tylko wzbogacają dziedzictwo kulturowe każdego narodu i całej ludzkości, ale pełnią także cenną posługę społeczną na rzecz dobra wspólnego (...) mają swój udział w życiu i odrodzeniu każdego narodu” (List do artystów, nr 4). Ludzie kultury autentycznie służą społeczeństwu wtedy, gdy w sposób właściwy ukazują i promują „kulturę bycia” oraz „kulturę działania”, pamiętając o tym, że „mieć” pełni rolę służebną względem „być” i „działać”. Bowiem kultura materialna zawsze powinna być tylko środkiem prowadzącym do celu, którym jest prawdziwe i integralne człowieczeństwo.

3. Służba pięknu i dobru głównym zadaniem artysty i kultury

Powołanie artysty jest powołaniem twórczym - swoistym nadawaniem formy i kształtu rzeczywistości i materii, aby poprzez słowo, dźwięk i obraz ująć „coś z prawdy i głębi świata i z przepastnej głębi człowieka”, ukazując odkryte wartości. Bowiem we wszystkich dziedzinach sztuki chodzi o ukazanie człowieka, o prawdę o człowieku. Autentyczna sztuka pragnie wyzwalać człowieka ze zniewolenia i prowadzić ku posiadaniu samego siebie. Tak pojęta i uprawiana sztuka otwiera „przestrzeń wolności, wolności od przymusu użycia, sukcesu za wszelka cenę, efektu, zaprogramowania i funkcjonalności”(Przemówienie do artystów i dziennikarzy, Monachium, 19.11.1980 r.).

Jan Paweł II w List do artystów pisał, że artysta im „lepiej uświadamia sobie swój «dar», tym bardziej skłonny jest patrzeć na samego siebie i na całe stworzenie oczyma zdolnymi do kontemplacji i do wdzięczności (...). Tylko w ten sposób może do końca zrozumieć samego siebie, swoje powołanie i misję” (nr 2). Zadanie artysty, należy rozpatrywać w kontekście służby pięknu, transcendencji oraz dobru wspólnemu. Piękno jest zadane artyście wraz z darem „talentu artystycznego”, aby je ukazywał, służąc bliźnim i całej ludzkości (nr 3, 16).

Jan Paweł II widząc, że coraz częściej kategoria piękna wypierana jest ze sztuki na rzecz ukazywania człowieka w jego negatywności, nawołuje do odkrycia „wewnętrznej logiki sztuki”. Polega ona na tym, że artysta ukazuje coś przerażającego, jakieś zło, nie po to, aby dać „przepustkę” złu, czy też prowadzić do zasmakowania w złu (to prowadzi do cynizmu i znieważania człowieka), ale aby wstrząsnąć odbiorcą, który dzięki tej sztuce był w stanie usłyszeć głos: „musisz zmienić swoje życie, musisz się nawrócić, musisz zacząć od nowa, musisz przeciwstawiać się złu, aby ono nie miało ostatniego słowa, by nie było ostateczną rzeczywistością” (Przemówienie do artystów i dziennikarzy, Monachium, 19.11.1980 r.).

5. Autentyczna sztuka wyrazem transcendencji

Papież-Polak ukazuje w swoim nauczaniu, że autentyczna sztuka jest uprzywilejowanym wyrazem wiary, miłości i nadziei, bowiem „przyczynia się do obudzenia uśpionej wiary. Otwiera serce na tajemnice drugiego człowieka. Wywyższa dusze tego, kto jest zbyt zniechęcony lub znużony, by jeszcze mieć nadzieję” (Przemówienie po wysłuchaniu koncertu w teatrze „La Scala”, Mediolan, 21.05.1983 r.). Ludzie kultury i sztuki tworząc dzieła w miłości do prawdy i w prawdzie miłości oraz kierując się wiarą i nadzieją niezaprzeczalnie wpisują się w największą sztukę, jaką jest wychowanie i samowychowanie człowieka.

4. Kultura a wychowanie

Zdaniem Papieża, prawdziwa sztuka powinna być na służbie wychowania. Bowiem autentyczna sztuka sama staje się wychowawcą, ponieważ posiada moc wspomagania, leczenia, wyzwalania i oczyszczania, o czym pisali już starożytni Grecy. Autentyczna sztuka, nawet gdy podejmuje trudne, a nawet nieraz tragiczne tematy, powinna mieć moc zachęcania do nadziei i siłę do nadawania sensu, nawet gdy nie potrafi odpowiedzieć na każde ludzkie „dlaczego”? W tym kontekście Ojciec św. podkreśla, że prawdziwa sztuka nie tylko pozwala uczestniczyć w tajemnicy człowieka, którego przywołuje, przedstawia, odmalowuje, wyśpiewuje, ale tworzy więzi pomiędzy wszystkimi ludźmi, którzy tę sztukę uprawiają, którzy ją kontemplują i podziwiają. Sztuka jest bowiem odkrywaniem krajobrazu i natury, ale jeszcze bardziej jest odkrywaniem i wyrażaniem ukrytego oblicza drugiego człowieka. Dlatego Papież przestrzega, że „świat bez sztuki naraża się na to, że będzie światem zamkniętym na miłość”(Homilia wygłoszona w czasie Mszy św. dla artystów, Bruksela, 20.05.1985 r.).

W dzisiejszych czasach pełnych wątpliwości, wielu smutków i zagubienia moralnego, świat sztuki ma zdaniem Papieża do spełnienia wielkie zadanie. Powinien bowiem pocieszać, oświecać, pomagać oraz budować. Ludzie sztuki są powołani do „budowania człowieka, do wspomagania go na często pełnej udręk drodze poszukiwania prawdy”(Przemówienie po wysłuchaniu koncertu w teatrze „La Scala”, Mediolan, 21.05.1983 r.). Sztuka powinna służyć „ekologii ducha”, wpisując się tym samym w wielki proces wychowania młodych pokoleń i całego społeczeństwa.