21 kwietnia kościół Świętego Krzyża przy Krakowskim Przedmieściu podczas Mszy św. o godz. 13.00 otrzyma tytuł bazyliki mniejszej. Bogate dzieje świątyni, którą opiekują się Księża Misjonarze, mają wyjątkowe znaczenie w historycznej świadomości mieszkańców Warszawy i wszystkich Polaków. Tu w 1792 r. odbyło się uroczyste posiedzenie Sejmu w pierwszą rocznicę Konstytucji 3 Maja. Tu spoczęły serca Chopina, Reymonta oraz prochy wybitnych mężów stanu doby stanisławowskiej. To właśnie w kościele Świętego Krzyża po raz pierwszy odprawiono Gorzkie Żale, stąd rozlegały się słowa słynnych kazań świętokrzyskich Prymasa Tysiąclecia. Stąd też w każdą niedzielę i święta transmitowana jest Msza św. radiowa.

W 1510 r. tereny, na których stoi dziś kościół Świętego Krzyża, były przedmieściami Warszawy. Stanęła tam wtedy niewielka kaplica, służąca okolicznym mieszkańcom. Prędko jednak okazała się za mała. Zbudowano więc drewniany kościół, ufundowany w 1525 r. przez Martę Moller, wdowę po radcy miejskim.

Po 1596 r., kiedy Zygmunt III Waza przeniósł królewski dwór z Krakowa do Warszawy, miasto gwałtownie się rozbudowało. Krakowskie Przedmieście, biegnąc grzbietem skarpy wiślanej, okazało się miejscem szczególnie dogodnym dla lokowania królewskich, magnackich i szlacheckich rezydencji. Na ich tyłach urządzano ozdobne ogrody schodzące tarasami ku Wiśle. Stojąc w takim sąsiedztwie, kościół Świętego Krzyża wydawał się zbyt ubogi burmistrzowi Warszawy Pawłowi Zembrzuskiemu. W 1615 r. rozbudował go więc i dodał dwie kaplice.

Sprowadzenie misjonarzy

Następny rozdział w dziejach kościoła wiąże się z osobą królowej Marii Ludwiki Gonzagi, żony Jana Kazimierza. Królowa, nim przyjechała do Polski, poznała Wincentego a Paulo - założyciela Zgromadzenia Księży Misjonarzy, którzy obok działalności misyjnej stawiali sobie zadanie opieki nad chorymi. Doceniając działania Zgromadzenia, Maria Ludwika postanowiła sprowadzić je do Polski. Późniejszy św. Wincenty zgodził się i w 1651 r. skierował tu pierwszych misjonarzy.

Na mocy decyzji konsystorza warszawskiego misjonarze osiedlili się przy Krakowskim Przedmieściu. Nie były to spokojne czasy. W latach 1655-58 Warszawa była trzykrotnie zdobywana przez wojska szwedzkie i siedmiogrodzkie. Kościół Świętego Krzyża popadł w ruinę. Głód i epidemie dziesiątkowały ludność. Misjonarze wspólnie z Siostrami Miłosierdzia i Bractwem św. Rocha spieszyli z pomocą potrzebującym.

Po zakończeniu wojennych najazdów postanowiono kościół odbudować, a właściwie zbudować go na nowo według projektu włoskiego architekta Józefa Bellottiego. 14 października 1696 r. Prymas Polski kard. Michał Stefan Radziejowski konsekrował górny kościół i ołtarz główny, w którym umieszczono relikwie świętych Abundiusza i Felicissimy.

Rozpoczęte w XVII w. dzieło budowy świątyni kontynuował w następnym stuleciu Józef Fontana. W latach 1725-37 ukończono wieże, a w 1756 r. zakończone zostały prace przy fasadzie. Otrzymała ona okazały portal główny: dwukolumnowy portyk, ozdobną oprawę okna środkowego i eliptyczny szczyt. Od 1858 r. główne wejście do kościoła ozdabia posąg Chrystusa dźwigającego krzyż. Autorem figury, która odtąd na trwałe wpisała się w krajobraz miasta, był Andrzej Pruszyński. Odlano ją w cemencie. Kilkanaście lat później została uszkodzona przez nieznane osoby. Nowy odlew - tym razem brązowy - wykonał w Rzymie Pius Weloński.

Równolegle do budowy świątyni trwał proces wyposażania jej wnętrza. W górnym kościele Bellotti zaprojektował miejsce dla siedmiu ołtarzy: głównego i sześciu bocznych. Ołtarz główny wykonał ok. 1700 r. snycerz elbląski Matys Hankis w stylu klasycyzującego baroku. Do wybuchu ostatniej wojny światowej w jego środkowej części znajdował się obraz Ukrzyżowanie Jana Szymonowicza-Siemiginowskiego. Obecny ołtarz jest rekonstrukcją, obraz zaś kopią. Ozdobą kościoła stała się także żelazna ambona, którą w 1698 r. wykonał brat Mikołaj Tetar. Ażurowa struktura z cienkich prętów żelaznych, wzbogacona wytwornie kutymi liśćmi akantu, powtarza tradycyjną sześcioboczną formę ambony. Gatunek ornamentu - taśmy wplecione w roślinne sploty - zdradza graficzne pierwowzory ornamentalne, jakie legły u podstaw kompozycji. Są to pierwowzory francuskiego pochodzenia.

W 1850 r. w kościele poszerzono chór muzyczny. Dzieła tego podjął się Henryk Marconi, a sztukaterskie dekoracje wykonał jego brat Ferrante. Wcześniej istniejące organy zastąpiono nowymi, wykonanymi przez Maurycego Mullera z Wrocławia. Organy miały 42 rejestry. W 1872 r. na ich miejscu umieszczono pięciomanuałowe organy o 63 rejestrach. Zrekonstruowane po wojnie, mają dziś 3 manuały i 65 rejestrów.

Świadek historii

Kościół Świętego Krzyża był świadkiem wielu ważnych wydarzeń historycznych. W 1764 r. odbyła się w nim spowiedź króla elekta Stanisława Augusta Poniatowskiego. Działo się to w przeddzień jego koronacji. Od tego momentu świątynia zaczęła odgrywać rolę podobną do katedry ze względu na odbywające się w niej uroczystości państwowe. 3 Maja 1792 r., w pierwszą rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 Maja, u Świętego Krzyża miała miejsce wielka uroczystość z udziałem króla, senatorów i ambasadorów różnych państw.

W kościele świętokrzyskim odbywały się również uroczyste pogrzeby Polaków zasłużonych dla kraju i miasta. W 1810 r. pochowano marszałka Sejmu Czteroletniego Stanisława Małachowskiego. Trzy lata później, na wieść o śmierci Józefa Poniatowskiego, odprawiono nabożeństwo żałobne. Po sprowadzeniu zwłok księcia do Warszawy w kościele Świętego Krzyża odbył się uroczysty pogrzeb. W późniejszych latach miały tu miejsce pogrzeby m.in. Stanisława Kostki Potockiego, Stanisława Mokronowskiego - jednego z dowódców powstania kościuszkowskiego, Adama Czartoryskiego, Stanisława Moniuszki oraz Edwarda Odyńca - autora jednej z najpopularniejszych wtedy książeczek do nabożeństwa.

W 1864 r. rząd Rosji carskiej zniósł zakony działające w granicach dawnego Królestwa Polskiego. Była to represja za ich udział w powstaniu styczniowym. W stosunku do księży z Domu Świętokrzyskiego carski dekret wykonano 27 listopada. Wszyscy musieli opuścić kościół, niektórych wywieziono na Sybir. Dopiero w 1918 r. pierwsi misjonarze mogli wrócić do Warszawy.

Chrystus w rowie

We wrześniu 1939 r., podczas oblężenia Warszawy, kilka pocisków armatnich przebiło sklepienie i mury kościoła, niszcząc m.in. obrazy z ołtarza głównego. W czasie Powstania Warszawskiego budynek kościoła zamienił się w teren gwałtownych walk. 6 września 1944 r. wybuch niemieckich bomb zamienił kościół w ruinę. Rozbita została jego fasada, załamało się sklepienie nad dolnym kościołem, z gruzem zmieszały się szczątki większości ołtarzy, na bruk spadła figura Chrystusa dźwigającego krzyż. Została zabrana przez Niemców, a następnie porzucona w przydrożnym rowie pod Nysą, kiedy w 1945 r. uciekali przed wojskami polskimi. Po renowacji figura Chrystusa stanęła znowu przed kościołem. Przystąpiono też oczywiście do odbudowy całej świątyni.

Kazania świętokrzyskie

W czasach powojennych Prymas Wyszyński głosił w kościele Świętego Krzyża słynne kazania świętokrzyskie. 4 listopada 1956 r. dziennikarz Słowa Powszechnego relacjonował: "Wszystkie okna domów, parkany i dachy stojących samochodów oblepione są ludźmi. Jest to pierwsze spotkanie z Prymasem po jego niedawnym wyjściu na wolność. Podjeżdża auto i Ksiądz Prymas ubrany w purpurową sutannę i mucet kardynalski wysiada i idzie wolno przez zwarty tłum (...). Przed wejściem do kościoła czeka na Księdza Prymasa proboszcz parafii i superior Księży Misjonarzy - ks. Leopold Petrzyk z duchowieństwem (...). Rozpoczyna się Msza św., którą w asyście duchowieństwa odprawia ks. Petrzyk. Nadchodzi moment Ewangelii. Ksiądz Prymas podchodzi wolno do ambony i wstępuje na nią po raz pierwszy od trzech lat. Kazanie trwa pół godziny. Ludzie płaczą". Tradycja kazań świętokrzyskich jest dziś kontynuowana. Głoszą je podczas nabożeństw Gorzkich Żali biskupi warszawscy.

W 1980 r., dekretem kard. Stefana Wyszyńskiego, ustanowiono Kościelną Redakcję Mszy św. przy kościele Świętego Krzyża. Pierwsza Msza św. transmitowana przez radio została odprawiona 21 września 1980 r. Władze komunistyczne zgodziły się na transmisje pod pewnymi warunkami. Kalendarz odprawiania Mszy św. ustalano z dwumiesięcznym wyprzedzeniem, a teksty homilii musiały być przedstawione na dwa tygodnie przed transmisją.

W pamięci wiernych mocno zapisała się wystawa Apokalipsa - światło w ciemności, którą otwarto w dolnym kościele w listopadzie 1984 r. Odwiedziło ją wiele tysięcy osób. Jej projekt opierał się na przestrzennym układzie wysokich białych figur, u stóp których leżały pod szklanymi płytkami fotografie oświetlone płomieniami świec. Fotografie przedstawiały cierpienia Polaków od 1940 do 1982 r. Znakiem męczeńskiej śmierci ks. Jerzego Popiełuszki była czarna sutanna rzucona na podłogę w sali katakumbowej.

Wielkim wydarzeniem w historii świętokrzyskiego kościoła była wizyta Jana Pawła II 13 czerwca 1987 r. Papież spotkał się wtedy z przedstawicielami środowisk twórczych.

* * *

Nie sposób w tym tekście wymienić wszystkich ważnych wydarzeń, uroczystości, celebracji, poświęceń, wystaw, koncertów, które w ciągu wieków miały miejsce w kościele Świętego Krzyża. W ostatnich latach szczególnie uroczyście obchodzono 300-lecie konsekracji świątyni oraz 350-lecie obecności Księży Misjonarzy w Polsce. W ubiegłym roku wyremontowano fasadę, która stanowi tak charakterystyczny element Krakowskiego Przedmieścia. Nadanie kościołowi tytułu bazyliki to dla proboszcza parafii, ks. Mieczysława Kozłowskiego CM, ukoronowanie bogatej historii świątyni.